Ευρωπαϊκή Ένωση -Τουρκία :
Η ανηφορική πορεία για την ένταξη

Κώστας Ζαΐμης, πρόεδρος ΙΝ.Α.Δ.Ε. -- Οκτ. 2004

Μόλις πρόσφατα επέστρεψα από την αποστολή στην Τουρκία, στην οποία συμμετείχα ως παρατηρητής με την ιδιότητα του προέδρου του Ινστιτούτου Ανάπτυξης Δυτικής Ελλάδας (ΙΝ.Α.Δ.Ε.), προσκεκλημένος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Περιφερειών και τον Δήμο της Άγκυρας. Κάθε τωρινή επίσκεψη στην Τουρκία έχει το δικό της ειδικό ενδιαφέρον για τους εξής δύο λόγους : πρώτον επειδή διανύουμε την κρίσιμη περίοδο των ευρωτουρκικών διαβουλεύσεων σχετικά με την ενταξιακή της πορεία και δεύτερον επειδή η Τουρκία βρίσκεται, γενικότερα, σε διαδικασία οικονομικής και θεσμικής «μετάλλαξης».

Σαν τουριστικός προορισμός η Τουρκία έχει πάντα ενδιαφέρον αφού στο έδαφός της διασταυρώθηκαν πολιτισμοί και η ιστορία τής κληρονόμησε μνημεία ελληνικά, ρωμαϊκά, βυζαντινά και οθωμανικά σημαντικότατης αξίας. Η χώρα βρίθει από αξιοθέατα και λαογραφικά στοιχεία που τόσο διαφέρουν αλλά και μοιάζουν με τα δικά μας. Ο κόσμος παραμένει ευγενικός, η εξυπηρέτηση πολύ καλή και το κόστος χαμηλό, στοιχεία σε μια τουριστική οικονομία της οποίας το μέγεθος αναπτύσσεται ραγδαία. Έντονη η παρουσία της ελληνικής μουσικής σε δημόσιους χώρους, πρόσφατες οι θετικές εντυπώσεις των Ολυμπιακών Αγώνων και γενικότερα ένα κλίμα προσέγγισης με την Ελλάδα που παρόμοιο δεν υπήρχε ποτέ στην σύγχρονη ιστορία. Χάρη στους Ολυμπιακούς Αγώνες η αμερικανική Dream Team βρήκε έδαφος να προπονηθεί στη γείτονα Τουρκία και το μουσικό CD των Αγώνων πωλείται με ενθουσιασμό!

Γενικότερα, είναι αδιαμφισβήτητο ότι οι σχέσεις Ελλάδος – Τουρκίας βρίσκονται στο ιστορικό τους απόγειο με τα θέματα να συζητούνται και να προσεγγίζουν, εύχομαι, την πιθανή λύση τους. Οι Πρωθυπουργοί έχουν άριστες προσωπικές σχέσεις και το εμπόριο ξεπερνά σύντομα τα 2 δις δολάρια, με το έλλειμμα φυσικά στην δική μας πλευρά. Μόλις πέρυσι υπεγράφη και η συμφωνία αποφυγής διπλής φορολογίας που θα διευκολύνει τις συναλλαγές και τις εκατέρωθεν επενδύσεις. Στα διεθνή φόρα οι δύο χώρες συνεργάζονται και αλληλοβοηθούνται ενώ το δικαίωμα του βέτο στη Σύνοδο Κορυφής, ως μέσο άσκησης πίεσης στην Τουρκία, από την Ελλάδα και την Κύπρο δεν είναι άμεσος πολιτικός στόχος.

Η Κων/πολη των δώδεκα εκατομμυρίων κατοίκων έχει την δική της γοητεία και οι έλληνες τουρίστες την τιμούν ιδιαίτερα αφού πληροφορίες ανεβάζουν τον αριθμό τους σε 500.000 επισκέπτες. Ο λόγος έχει να κάνει με τα πιο σημαντικά μνημεία του Βυζαντίου και της Ορθοδοξίας, όνειρο ζωής των ελλήνων, αλλά είναι και εμπορικός αφού είμαστε από τους σημαντικότερους αγοραστές προϊόντων και σουβενίρ. Στο πασίγνωστο «Καπαλιτσαρσί» ή Μεγάλο Παζάρι, την στεγασμένη ιστορική αγορά των 4.000 και πλέον μαγαζιών, η ελληνική γλώσσα κυριαρχεί και οι συνεχείς συναντήσεις με συμπατριώτες από όλη την Ελλάδα είναι αναπόφευκτη.

Στα θρησκευτικά μνημεία οι 'Ελληνες αισθάνονται το δέος της ιστορίας που φέρει ο λαός μας με κυρίαρχα την Αγία Σοφία, το Πατριαρχείο, τις εκκλησίες, την Μονή της Χώρας, τα Πριγκιποννήσια, τις Βυζαντινές επιγραφές και τόσα άλλα ενθυμήματα του ένδοξου παρελθόντος.

Στην Τουρκία όμως, πέρα από την ανατολίτικη όψη της, υπάρχει και η σύγχρονη πλευρά που σφύζει από ζωή, νεολαία, κατασκευές, τουρισμό, τεχνολογία και εμπόριο. Οι ουρανοξύστες εντυπωσιάζουν, το μετρό, το νέο τραμ, τα εμπορικά κέντρα και τα πολυτελή ξενοδοχεία που δέχονται τον ραγδαία αυξανόμενο τουρισμό. Όταν επισκεφθήκαμε τον νεαρό Δήμαρχο της Αντάλειας μας ανακοίνωσε ότι την περιοχή επισκέπτονται 6.000.000 τουρίστες το χρόνο (!) και αυξάνονται. Σε λίγους μήνες οι διαθέσιμες κλίνες θα φτάνουν τις 500.000 ενώ τα ξενοδοχεία εντυπωσιάζουν με το μέγεθος και την ευρηματικότητά τους.

Ολόγυρα, μαρτυρεί ο επισκέπτης τις εκατοντάδες πανύψηλες οικοδομές που εγείρονται σε άγονα χωράφια ενώ η περιοχή προσελκύει ολοένα και περισσότερους τούρκους πολίτες απ΄ όλη τη χώρα που καταφθάνουν για να εκπληρώσουν τα επαγγελματικά τους όνειρα και ν αποκατασταθούν σε μια χώρα που το βιοτικό επίπεδο παραμένει υπερβολικά χαμηλότερο του μέσου ευρωπαϊκού. Όποιος επισκέπτης θελήσει μπορεί επίσης να «ανακαλύψει» σημαντικά και πανέμορφα αρχαιοελληνικά και βυζαντινά μνημεία σκόρπια στην όμορφη παραθαλάσσια περιοχή. Παραδόξως, τα εκατομμύρια των τουριστών (Γερμανοί,Βέλγοι, Ρώσοι κλπ), που αποτελούν τον λεγόμενο μαζικό τουρισμό, κλείνονται για 10 ημέρες στα τεράστια, πολυτελή, αν και φθηνά για τον ευρωπαίο, ξενοδοχεία για να γεμίσουν τις μπαταρίες τους ενόψει της κλιματικής γκριζάδας της πατρίδας τους και ελάχιστοι, συγκριτικά, βγαίνουν προς τα έξω.

Συμπέρασμα όλων αυτών των εντυπώσεων είναι ότι η τουριστική ανάπτυξη θα συνεχίσει μαζικά και ραγδαία αλλά θα οδηγηθεί, πιστεύω, σε μερικά χρόνια σε πιθανό τέλμα εάν δεν επενδύσουν σε ποιότητα και γνώση. Αρκεί να πω ότι η συντριπτική πλειοψηφία των εργαζομένων, ακόμα και στα πολυτελή ξενοδοχεία ή στα κρατικά μουσεία, μιλά φτωχά και δυσνόητα αγγλικά σε αντίθεση με το ανθρώπινο τουριστικό δυναμικό της χώρας μας.

Αν αφήσουμε κατά μέρος το τουριστικό ενδιαφέρον της χώρας αυτής οφείλουμε να τονίσουμε την γενικότερη οικονομική ανάπτυξη καθώς και την κρισιμότητα της περιόδου που διανύουμε, ιδιαίτερα ενόψει του ευρωπαϊκού Συμβουλίου Κορυφής του Δεκεμβρίου που θ αποφασίσει για την περαιτέρω ενταξιακή πορεία της Τουρκίας.

Η αποστολή που συμμετείχα αφορούσε κυρίως τον διάλογο μεταξύ τοπικής και νομαρχιακής αυτοδιοίκησης για αυτό και τα μέλη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής των Περιφερειών ήταν οι καλεσμένοι του Δήμου της Άγκυρας. Η Ευρώπη ήδη από το 1994 αναγνώρισε την σημασία του ρόλου του θεσμού της αυτοδιοίκησης σε μία δημοκρατική και ισόρροπα αναπτυγμένη Ένωση δίνοντάς της συμβουλευτικό ρόλο και επιτρέποντας την συνάντηση και ανταλλαγή απόψεων και εμπειριών σε αιρετούς απ΄ όλα τα κράτη μέλη. Τα μέλη της Επιτροπής των Περιφερειών θα έπρεπε να ανοίγουν στους δημότες τους την πόρτα της Ευρώπης και να διαδίδουν τις αξίες και αρχές της αλλά αμφιβάλω κατά πόσον ο έλληνας πολίτης έχει εισπράξει τα οφέλη από την λειτουργία του οργάνου αυτού.

Η σημερινή Τουρκία και συγκεκριμένα η κυβέρνηση Ερντογάν προσπαθεί ενάντια στο παρελθόν της και στο ισχύον Κεμαλικό στρατιωτικό κατεστημένο να μεταλλάξει την χώρα και να αποδείξει στην Ευρώπη ότι είναι αποφασισμένη να προσαρμοστεί στις νέες προδιαγραφές. Αυτό το κάνει, ομολογουμένως, με σχετική συνέπεια και συνέχεια, τουλάχιστον επιφανειακά. Στα οικονομικά επιτεύγματα αξίζει να σημειωθεί ότι τα οφέλη από την ανάπτυξη των τελευταίων δύο ετών ξεπερνούν αυτά ολόκληρης της δεκαετίας. Οι οικονομικοί ρυθμοί είναι εντυπωσιακοί και ολοένα αυξανόμενο το ενδιαφέρον των ευρωπαίων για την χώρα αυτή με το φθηνό εργατικό δυναμικό και την τεράστια καταναλωτική αγορά. Κάπου εκεί ξεκινούν όμως και τα προβλήματα με την ένταξιακή της πορεία.

Κατ’ αρχήν η Τουρκία πρέπει να απεμπολήσει τις φοβίες, τα ταμπού και την αδιέξοδη πολιτική εμπάθειας προς τους έλληνες. Στο σημαντικότερο εθνικό μνημείο της Άγκυρας, το Μαυσωλείο του Ατατούρκ, κυριαρχούν δύο πίνακες που πηγάζουν μίσος για τους 'Ελληνες από την περίοδο 1919-22. Και καλά εάν αυτοί οι πίνακες προϋπήρχαν της πορείας εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας, άλλωστε και στα ελληνικά ιστορικά μουσεία υπάρχουν αντίστοιχα θέματα από σφαγές κλπ παρόλο που διαφέρουν οι λόγοι - αλλά οι πίνακες αυτοί είναι πρόσφατοι αφού δημιουργήθηκαν και τοποθετήθηκαν, όπως πληροφορήθηκα, μόλις προ δύο ετών!

Γενικότερα, έντονο είναι ακόμα το κλίμα που συντηρεί τον ακραίο εθνικισμό που ξεκινά με τις σημαίες και τα πορτραίτα του Ατατούρκ σε κάθε γωνιά της χώρας, με τα ανθελληνικά κείμενα στα σχολικά βιβλία και καταλήγει στην γενικότερη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού που θεωρεί την διαφορετικότητα, τις μειονότητες και την ελεύθερη έκφραση του λόγου και της κουλτούρας έως και επικίνδυνη για την ασφάλεια του έθνους. Τα ατομικά δικαιώματα στην Τουρκία υπάρχουν έως του σημείου που η κρατική μηχανή θεωρεί ότι αλλοιώνουν τον χαρακτήρα, τα ήθη, τα έθιμα, την ιστορία του έθνους και στο σημείο αυτό αναστέλλονται! Το συμφέρον για την διατήρηση της κρατικής – εθνικής ακεραιότητας επιτρέπει την επιβολή περιορισμών στην ατομική ελευθερία του πολίτη. Τώρα πως αυτό μπορεί να συμβαδίσει με την προσπάθεια για την προσαρμογή του Κοινοτικού Κεκτημένου στα θεσμικά ζητήματα της χώρας δύσκολα εξηγείται.

Το Κεμαλικό καθεστώς που κυριαρχεί εμπεριέχει αρκετή δόση υποκρισίας σε πάρα πολλά θέματα εκσυγχρονισμού. Αντίθετα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία κτίστηκε σε περιβάλλον διαφορετικότητας των υπηκόων της και σε καθεστώς θρησκευτικής ελευθερίας. Παράγοντες λειτουργίας της σημερινής κρατικής μηχανής θεωρούν ότι η ελεύθερη διάδοση της γνώσης μπορεί να αποβεί επικίνδυνη στην ενότητα του έθνους. Το ίδιο λέγεται από κάποιους και για τους κινδύνους από την ανάπτυξη του Τουρισμού αφού εισαγάγει την γνωριμία με διαφορετικές κουλτούρες, αξίες και πρακτικές και γι αυτό συνιστούν την αποφυγή της πολιτισμικής πρόσμιξης με τους ξένους.

Συγχρόνως, στο πλαίσιο του ευρωτουρκικού διαλόγου βρίσκονται και τα γνωστά σημαντικά προβλήματα με την Ελλάδα όπως : το νομικό καθεστώς του Πατριαρχείου (και η ασφάλειά του), οι περιουσίες των ιδρυμάτων (τα Βακουφικά), η εκπαίδευση των κληρικών (Σχολή της Χάλκης), κ.α Και ενώ οι ανταλλαγές επισκέψεων υπουργών και αρμοδίων για οικονομικά και πολιτιστικά θέματα αυξάνονται οι εναέριες παραβιάσεις συνεχίζονται όπως και οι απειλές για αιτία πολέμου σχετικά με τα όρια του εναέριου χώρου.

Πέρα όμως από τα ελληνοτουρκικά θέματα και προβλήματα, ενώ η Τουρκία έχει την Ελλάδα σταθερό και συνεπή σύμμαχο στην ευρωπαϊκή της προσέγγιση κάποιες δυτικές χώρες έχουν αρχίσει να διατυπώνουν ξεκάθαρα την αρνητική τους θέση στην πιθανή, όσο και μακρινή της ένταξη. Γάλλοι, γερμανοί, ολλανδοί και όχι μόνο, διατυπώνουν δημόσια τις αρνητικές οικονομικές επιπτώσεις και δευτερευόντως τις πολιτισμικές. Τα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν ανεβάζουν το οικονομικό κόστος από την ένταξη της Τουρκίας στο τριπλάσιο (!) από αυτό των δέκα ανατολικών χωρών που μόλις εντάχθηκαν.

Επίσης, αλγεινή εντύπωση προκάλεσε η πρόσφατη ιδέα εντός του κόμματος των Χριστιανοδημοκρατών της Γερμανίας να συλλέξουν υπογραφές πολιτών ενάντια στην τουρκική ένταξη. Η ιδέα αυτή, αν και στηρίχθηκε αρχικά και από την πρόεδρο του κόμματος Άντζελα Μέρκελ και τα συνεργαζόμενα συντηρητικά κόμματα, στην συνέχεια εγκαταλείφθηκε. Στην Γαλλία ο ίδιος ο πρόεδρος Σιράκ διεμήνυσε ότι την τελευταία κουβέντα για την ένταξη της Τουρκίας θα έχει ο λαός παραπέμποντας σε σχετικό δημοψήφισμα αλλά και σε επερχόμενη συζήτηση στο γαλλικό Κοινοβούλιο. Πέρα απ αυτές και άλλες πολλές αρνητικές αντιδράσεις η Τουρκία περιμένει την σημαντική επίσκεψη Σιράκ και Σρέντερ για να συζητήσουν με τον Ερντογάν στις 26 Οκτωβρίου ενώ οι Βρετανοί πιέζουν υπέρ της Τουρκίας, εκφράζοντας έτσι και την θέση των ΗΠΑ στο ζήτημα.

Η Τουρκία θα είναι η μεγαλύτερη πληθυσμιακά χώρα στην Ευρώπη τα επόμενα χρόνια (100 εκ. το 2015) με αντίστοιχες οικονομικές και πολιτικές επιπτώσεις, με ήδη μεγάλο αριθμό μεταναστών στην δυτική Ευρώπη (Γερμανία 2 εκατομμύρια), με μεγάλο αγροτικό τομέα, με τεράστιες ελλείψεις και αντίστοιχες ανάγκες χρηματοδότησης, με ανοικτό το Κουρδικό, το Κυπριακό (δεν αναγνωρίζει ούτε την Κυπριακή Δημοκρατία) και έντονη την παρουσία του Κεμαλικού στρατιωτικού κατεστημένου (τουλάχιστον σημαντική ήταν η τοποθέτηση, για πρώτη φορά, διπλωμάτη και όχι στρατιωτικού ως Γραμματέα του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας). Όλα αυτά σε μια χώρα που χτυπά την πόρτα της Ευρώπης αν και δεν μοιράζεται με αυτή παρεμφερές θρησκευτικό και πολιτισμικό παρελθόν και παρόν.

Που τελικά πιστεύει ο Ευρωπαίος πολίτης ότι ανήκει η Τουρκία στην Δύση ή στην Ανατολή ; Δεν έχουμε παρά να περιμένουμε την Σύνοδο Κορυφής της 17ης Δεκεμβρίου για να δούμε αν οι ευρωπαίοι ηγέτες προσπαθούν να κερδίσουν χρόνο ή είναι αποφασισμένοι να ξεκινήσουν τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις με ορίζοντα, όμως, αρκετών ετών. Πάντως στην Ελλάδα οφείλουμε να ασχοληθούμε σοβαρά με το θέμα αυτό γιατί δεν υπάρχει ούτε υποτυπώδης διάλογος πολιτών σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Πίσω στις "Απόψεις"