Andrea Palladio και Αντώνιος Βασιλάκης (Aliense)
Μια συνάντηση δημιουργίας στη Βενετία, στα τέλη του 16ου αιώνα

Σταύρου Χρ. Τσέτση, Αρχιτέκτονα – Πολεοδόμου, IUA Venezia

Venetia quasi alterum Byzantium (*)
H Βενετία, γράφει ο Giorgio Ravegnani στο βιβλίο του «Bisanzio e Venezia» -επιχειρώντας να αναλύσει το πλέγμα των πολιτικών, οικονομικών και πολιτισμικών της σχέσεων με τη μητέρα πόλη της βυζαντινής αυτοκρατορίας- «γεννιέται βυζαντινή στον VI αιώνα και ως τέτοια παραμένει στον ύστερο Μεσαίωνα, τουλάχιστον έως τον ΙΧ αιώνα».
Όταν η πολιτική υποταγή της άρχισε να υποχωρεί, σταδιακά εγκαθιδρύθηκε μια άλλη, πάντοτε όμως στενή σχέση, προορισμένη να διαρκέσει, σε διαφορετικές μορφές. Η Βενετία από τον 12ο αιώνα, ακολουθώντας την ισχυρή εμπορική της προδιάθεση, προσανατολίστηκε ανατολικά και επιβεβαιώθηκε για αιώνες ως μεσογειακή δύναμη, ως ενδιάμεσος σταθμός των δύο κόσμων: Ανατολής και Δύσης
(Γλύκατζη - Αρβελέρ).
Η πόλη της Λιμνοθάλασσας αντλεί ευρέως οφέλη από την προνομιακή σχέση με το Βυζάντιο (Maurizio Zorzi), όχι μόνον από τα εμπορικά προνόμια που της αποδίδονται. Από το Βυζάντιο, φθάνουν πρότυπα οργάνωσης και κοινωνικής ζωής, αφού «… σε κάθε τομέα της τέχνης και της βιομηχανίας, οι Βυζαντινοί, κληρονόμοι των κλασσικών γνώσεων, διαπρέπουν… Στο Βυζάντιο εμπνέονται η αρχιτεκτονική και οι τέχνες…» (Maurizio Zorzi).
Το Βυζάντιο είναι δάσκαλος στην τεχνολογία, από τη ναυπηγική, έως στα όπλα.
Κι’ όπως τονίζουν οι Sergio Bettini και Giandomenico Romanelli - ο πρώτος επιμελήθηκε την μεγάλη έκθεση του 1974, με θέμα: Βενετία και Βυζάντιο -«… άλλοτε οικειοποιούμενη ακέραιη την ιδανική κληρονομιά του και άλλοτε αντιδρώντας προς αυτή, με ένα είδος πολύπλοκης και ενδιαφέρουσας άρνησης…».

(*) Χαρακτηρισμός του Βησσαρίωνα για την Βενετία.
Η ιστορία της σχέσης με τη Βενετία, δεν τελειώνει με την πτώση του Βυζαντίου - την εκχριστιανισμένη και εξελληνισμένη Ρωμαϊκή ανατολική αυτοκρατορία με έδρα την Κωνσταντινούπολη. (Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ). Η οποία εκτυλίχθηκε αντίστροφα για ορισμένες εδαφικές ενότητες του, με επιτελικό ενδιαφέρον για τα συμφέροντα της Γαληνοτάτης.
Πολλά στοιχεία του Βυζαντίου συνεχίζουν να επιβιώνουν στη Βενετία. Εκεί βρίσκουν καταφύγιο αρκετοί κατατρεγμένοι Έλληνες μετά την Άλωση, οι οποίοι θα εισφέρουν αποφασιστικά στην αφύπνιση του ενδιαφέροντος για την κλασσική παιδεία, που έχει αρχίσει ήδη να συντελείται.
Δημιουργείται με τον χρόνο μια ανθηρή κοινότητα, αναγνωρισμένη από τις ενετικές αρχές, με ισχυρή παρουσία.

Αντώνιος Βασιλάκης, ο επιλεγόμενος Aliense: Μια ξεχωριστή παρουσία στην «Arte Venexiana» της Αναγέννησης
Στην Ανασσα της Αδριατικής, σε ένα κλίμα που προαναφέρθηκε, φθάνει και εγκαθίσταται ο γεννημένος στη Μήλο Αντώνιος Βασιλάκης (1556-1629) με τα δύο του αδέρφια, μετά την απώλεια του πατέρα τους.
Ο δεκαπεντάχρονος Βασιλάκης, με μεγάλη κλίση στη ζωγραφική, εγγράφεται για τρία χρόνια στη Σχολή του φημισμένου Paolo Veronese, ο οποίος σύμφωνα με τον βιογράφο του διακεκριμένου Μήλιου και μαθητή του Carlo Ridolfi, τον φθόνησε και τον έδιωξε.
Αργότερα συνεργάστηκε με τον άλλο κορυφαίο ζωγράφο της εποχής του, τον Tintoretto. Στη συνέχεια, δημιούργησε τη δική του Σχολή, την Scuola dell Aliense, προσωνύμιο που του αποδόθηκε λόγω της ξένης – ελληνικής - καταγωγής (από το λατινικό alienus = ξένος).
Υπήρξε μέλος από το 1584 της Ελληνικής αδελφότητας της Βενετίας και της αδελφότητος των Βενετών ζωγράφων και αργότερα «gastaldo» αυτής της συντεχνίας.
Ο Alielse είχε μια μοναδική εξέλιξη στη Βενετσιάνικη Αναγέννηση.
Ο Marco Boschini στο βιβλίο του “Ricche Miniere della Pittura Veneziana” (1674), τον κατατάσσει ανάμεσα στους μεγαλύτερους ζωγράφους της εποχής του:
Palma il Giovane, Leonardo Corona, Andrea Vicentino, Sante Peranda, Antonio Aliense, Pietro Malombra και Girolamo Pilotto – συγκρινόμενος για ορισμένους, μόνον με τον Palma il Giovane.
Η αποκατάσταση του Palazzo Ducale από την πυρκαγιά που αποτέφρωσε σημαντικό μέρος του Παλατιού των Δόγηδων το 1577 - είχε εξεταστεί και απορριφθεί η πρόταση του Palladio για πλήρη κατεδάφιση και οικοδόμηση ενός νέου κτιριακού συγκροτήματος - του έδωσε τη δυνατότητα να ξεδιπλώσει τη δημιουργικότητα του: Κλήθηκε ως ένας από τους κορυφαίους δημιουργούς, να φιλοτεχνήσει έναν μεγάλο αριθμό έργων - (από τα περισσότερα) σε σχέση με τους συναδέλφους του, - πλάι στον Tiziano, Longo, Montemezzano, Veronese, Tintoretto, Palma il Giovane, για να αναφερθούν οι χαρακτηριστικότεροι.
Ο Βασιλάκης εργάστηκε, και έργα του κοσμούν και σήμερα τις μεγαλοπρεπέστερες εκκλησίες και μοναστηριακά συγκροτήματα της Βενετίας:
Άγιος Μάρκος, Άγιος Γεώργιος των Ελλήνων, San Zaccaria, San Giovanni e Paolo, San Marziale, San Vitale, San Giorgio Maggiore, Le Zitelle, San Francesco della Vigna, Angelo Raffaele, San Giovanni Elemosinario, San Pietro di Castello, San Teodoro και το συγκρότημα Seminario Patriarcale, του αρχιτέκτονα Baltassare Longhena.
Έργα του βρίσκονται επίσης και στο Museo Civico Correr και στο Palazzo Loredan.
Εντυπωσιακή είναι και η παραγωγή του και εκτός Βενετίας. Νωπογραφίες και διακόσμηση στην έπαυλη Noventa Vicentina, στην Padova, στο Treviso, στον Duomo di Salo, στο San Pietro di Perugia, στο Belluno. Πίνακες του βρίσκονται στην Πινακοθήκη Uffici στη Φλωρεντία. Εκτός Ιταλίας διασώζονται έργα του στο Μουσείο Εικαστικών Τεχνών της Βουδαπέστης και στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου (βλ. εργογραφία της κας Εργίνας Ξυδού), αλλά και στη Ρωσία, όπου μεταφέρθηκαν μετά την κατάλυση του ενετικού κράτους, από τον Ναπολέοντα (Σίμος Συμεωνίδης).

Ο Andrea Palladio και οι καταβολές του θεωρητικού του υπόβαθρου.
Ο Palladio (1508 – 1580) – προσωνύμιο που προέρχεται από τη Θεά της Σοφίας Παλλάδα Αθήνα - γεννήθηκε στην Padova.
Το πραγματικό του όνομα ήταν Αndrea di Piero και έμελλε να είναι ένας από τους αρχιτέκτονες με τη μεγαλύτερη επιρροή στην ιστορία της Αρχιτεκτονικής.
Η ιδέα να δημοσιεύσει τη δική του αρχιτεκτονική πραγματεία ωρίμασε, ενόσω εικονογραφούσε την έκδοση του Βιτρούβιου από τον Daniele Barbarο (1). Ο τελευταίος υπήρξε μεγάλος συλλέκτης από ελληνικούς κώδικες, και μελετητής μαθηματικών και αρχιτεκτονικής, μεταφραστής του Ρωμαίου μηχανικού και άξιος κληρονόμος της πολιτιστικής παράδοσης της οικογένειας του, που έδωσε ορισμένους από τους σημαντικότερους ελληνιστές της εποχής (Marino Zorzi).
H έκδοση αυτή, που περιέχει μια σχολιασμένη μετάφραση των 10 βιβλίων στα ιταλικά, σηματοδοτεί «έναν επόμενο σταθμό στη δεσπόζουσα παρουσία του συγγραφέα στην παιδεία της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης» (Antonio Corso).
Το σύγγραμμα του συμμετέχοντος στην εικονογραφία, Andrea Palladio, 14 χρόνια αργότερα στη Βενετία (1570), «I Quattro libri dell architettura», φέρει στη δομή και στο περιεχόμενο ανεξίτηλα το αποτύπωμα του Μάρκου Πoλλίωνα Βιτρούβιου. Eνός συγγραφέα και μηχανικού με βαθιά ελληνική παιδεία, μελετητή και γνώστη του Ερμογένη, που είχε εξαιρετική απήχηση στην Αναγέννηση (S. Ferri, S. Maggi)· και ο οποίος (ο Βιτρούβιος) «μεταφέρει ατόφια τα ελληνικά επιτεύγματα πλήθους οικοδομικών εφαρμογών, οι οποίες άλλωστε είναι και το κύριο αντικείμενό του» (Θ. Τάσιος) (2).
Πριν από τον Daniele Barbaro, δύο άλλοι λόγιοι μέντορές του, του είχαν δείξει την πορεία στα κλασσικά πρότυπα (3) :
Ο Giangiorgio Trissino (1478-1550), που τον είχε ήδη μυήσει στον Vitruvius και ο Alvise Cornaro (1484-1566), υποστηρικτής των νέων αρχιτεκτονικών ρευμάτων στην Padova - ο Palladio επαινεί την κρίση του ως εξαιρετική (Ι Βιβλίο),- και οι οποίοι είχαν καταγράψει τις περί αρχιτεκτονικής θεωρίας και περί Βιτρούβιου απόψεις τους, σε μικρά δοκίμια.

Η διασταύρωση δύο δημιουργών
Παρόλο που δεν προκύπτει φυσική συνάντηση των δύο – κάτι τέτοιο θα πρέπει να θεωρείται εξαιρετικά πιθανό - οι δημιουργικές τους πορείες διασταυρώθηκαν, τόσο εν ζωή του Palladio, όσο και μετά τον θάνατό του, με την φιλοτέχνηση έργων του Aliense, σε ναούς που φέρουν την υπογραφή του πρώτου:
Το 1574, η Δημοκρατία της Βενετίας, εμπιστεύεται στον Palladio τα σχέδια μιας προσωρινής τιμητικής Αψίδας (α), επ’ ευκαιρία της επίσκεψης του Enrico Valois III στη Λιμνοθάλασσα. Η ζωγραφική είναι των Veronese και Tintoretto και βοηθός τους ο νεαρός τότε Αliense. Η πρόχειρη κατασκευή – η απεικόνιση της οποίας σώζεται σε χαρακτικό (I) - θα καταστήσει τη Λεκάνη του Αγίου Μάρκου «την πρώτη και μοναδική υδάτινη πλατεία ή θέατρο του κόσμου» (V. Fontana).

(α)
Το 1565 ανατέθηκε στον Palladio να σχεδιάσει τη νέα εκκλησία του Τάγματος των Βενεδικτίνων στο νησί του Αγίου Γεωργίου του Μείζονος (βΙ) (San Giorgio Maggiore), στη νότια Λεκάνη του Αγίου Μάρκου. Τόσο η εκκλησία όσο και το μοναστηριακό συγκρότημα του Τάγματος, είναι καθοριστικής σημασίας για το αστικό τοπίο της ενετικής πρωτεύουσας.
Το 1580, ζητήθηκε στον Aliense, από τους Βενεδικτίνους μοναχούς να σχεδιάσει για τον κεντρικό βωμό του ναού, το αρχέτυπο ενός ορειχάλκινου συμπλέγματος (βΙΙ), που αντιπροσωπεύει την Αγία Τριάδα και τους Τέσσερις Ευαγγελιστές να στηρίζουν την Υδρόγειο. Στα σχέδια έδωσε μορφή ο Gerolamo Campagna, επιλογή του Μήλιου ζωγράφου.

βΙ βΙΙ
Ένα άλλο έργο του, όχι μακριά από το προηγούμενο, με πρόσοψη στο κανάλι της Giudecca, πάνω στο ομώνυμο νησί, αφορά στην εκκλησία Le Zitelle (γΙ). Η κατασκευή άρχισε το 1580 και ολοκληρώθηκε το 1586. Τόσο η ακριβής συνεισφορά του Palladio, όσο και στοιχεία για την κατασκευή του δεν είναι σαφής.
Στο ναό, υπάρχει ο πίνακας του Βασιλάκη «Η Παρθένος, ο Άγιος Φραγκίσκος και ο Επίτροπος F. Contarini» (γΙΙ).
γΙΙ γΙ
Η παρέμβαση του Andrea Palladio στην εκκλησία San Francesco della Vigna, εστιάστηκε στη διαμόρφωση της πρόσοψης του κτιρίου (μετά το 1562) (δΙ) (δΙΙ), η οποία οικοδομήθηκε με τροποποιήσεις, πάνω σε ένα μοντέλο του Jacopo Sansovino (1534). Το παρεκκλήσι Giustinian κοσμούν δύο πίνακες του Βασιλάκη, εν μέσω ενός Veronese: «Η Παρθένος του ναού, με το Θείο Βρέφος» και «Η Παρθένος, το Θείο Βρέφος και οι Ποιμένες» (δΙΙΙ), αρχές του XVII αιώνα, ενώ στο παρεκκλήσι S. Pasquale Baylon, υπάρχει ένας ακόμη πίνακας, που αποδίδεται στον Έλληνα ζωγράφο.

δΙ δΙΙ δΙΙΙ
Η ανακαίνιση της όψης του ναού San Pietro di Castello στο ανατολικό άκρο της πόλης, πραγματοποιήθηκε πάνω σε αρχικά σχέδια του Palladio, από τον Francesco Smeraldi, ενώ το καμπαναριό είναι έργο του Mauro Codussi. Πάνω από την κύρια είσοδο υπάρχει πίνακας που συνυπογράφουν οι Pietro Malombra (1556-1618) και ο Βασιλάκης.
Υπάρχει πλούσια συλλογή έργων του Aliense στην έπαυλη του γερουσιαστή Giovanni Barbarigo στη Noventa Vicentina – κτίριο, το οποίο είχε αποδοθεί αρχικά στον Andrea Palladio.
Ο κατάλογος δεν έχει κλείσει (Scuola dei Mercanti κ.α.). Ένα κεφάλαιο με πολύπλευρο ενδιαφέρον, προς διερεύνηση.
----------------------------------------
(1) , (3) Αρχιτεκτονική Θεωρία. Από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα. Taschen/Γνώση, 2006.
(2) Από τον πρόλογο του Θεοδοσίου Τάσιου στο «Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής», εκδόσεις Πλέθρον, 1996. Μετάφραση-σχόλια: Παύλος Λέφας.
Κατά τον Antonio Corso, τα βιβλία Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, IV, «είναι πιο κοντά σε εκείνη την παράδοση της αρχιτεκτονικής που παραμένει ουσιαστικά ελληνιστική» ενώ τα βιβλία V, VI, VII «σε αυτή της πρώτης περιόδου του Αυγούστου».

Πηγές
- Βoschini Marco. La Carta del nagevar pittoresco, 1660.
- Γλύκατζη - Αρβελέρ. Γιατί το Βυζάντιο, Ελληνικά Γράμματα, 2009.
- Κατάλογοι εκθέσεων (εκθέσεις):
• Armeni, Ebrei, Greci Stampatori a Venezia, Venezia 11 Novembre 1989-30 Gennaio 1990.
• Από τον Χάνδακα στη Βενετία. Ελληνικές εικόνες στην Ιταλία, 15ος-16ος αιώνας. Venezia, Museo Correr, 1993.
• Collezioni Veneziane di Codici Greci, dalle raccolte della Biblioteca Nazionale Marciana. Venezia, 1994.
• Η Βενετία των Ελλήνων - η Ελλάδα των Βενετών. Σημάδια στο χώρο και το χρόνο. Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Μάρτιος - Απρίλιος 1999.
- Μακρυκώστας Χάρης: Αντώνιος Βασιλάκης, ο επιλεγόμενος Aliense (1556 – 1629). Αθήνα & Μήλος 1993.
- Marton Paolo, Wundram Manfred, Pape Thomas. Palladio: The complete buildings, Taschen, 2008.
- Palladio Andrea. I Quattro libri dell’ Architettura. in Venezia. Domenico de Franceschi, 1570. Riproduzione in Fascimile Hoepli Editore SpA, 1990.
- Puppi Liionello: Michele Sanmicheli, architetto di Verona. Marsilio Editori, 1971.
- Ravegnani Giorgio. Bizanzio e Venezia. Il Mulino, Bologna, 2006.
- Ridolfi Carlo. Le Maraviglie dell’Arte, ovvero le Vite degli illustri Pittori Veneti e dello Stato. Descritte da Carlo Ridolfi, 1648.
- Tafuri Manfredo. Jacopo Sansovino e l’architettura del’500 a Venezia. Marsilio Editori, Padova 1972.
- Vasari Giorgio : Le vite dei piu eccelenti pittori, scultori e architetti. Grandi Tascabili Economici Newton, 2007.

Πίσω στις "Απόψεις"