Η υγεία ως ελεύθερη λειτουργία.

του Μιχαήλ Γ. Αγγέλου, χειρούργου οφθαλμίατρου, διδάκτορα Ιατρικής, Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής Αριστοτέλης Χρ. Ευτυχιάδης, Επίκουρος Καθηγητής Ιστορίας της Ιατρικής

Μεταξύ των σοφών και των ιατρών διαμέσου των αιώνων, υπάρχουν μεν αυτοί που δέχονται τη λειτουργία της φύσεως και της φυσιολογίας του ανθρώπου αυτόματη και τυχαία, χωρίς όμως να εξηγούν την υπάρχουσα αρμονία της, οι περισσότεροι όμως διαβλέπουν ενσυνείδητη και σκόπιμη εξέλιξη των φυσικών και φυσιολογικών διαδικασιών. Οι δεύτεροι εντοπίζουν την παρουσία προνοητικής δυνάμεως και οικονομίας στη φύση. Ο Ησίοδος προσωποποιεί την «Τύχην» και την αναφέρει ως κόρη «Ωκεανού και Τηθύος». Ο σοφός Κλεόβουλος Ευαγόρου Λίνδιος σημειώνει τάς μεταβολάς της τύχης, ενώ παραδέχεται αυτήν και ο Αρίστιππος ο Κυρηναίος. Κατά τον Εππίκουρο «...μόνο τύχη διοικεί τα πάντα».Υπέρ του αυτοματισμού και της τύχης διάκεινται και οι Δημόκριτος, Ηρακλείδης και Ασκληπιάδης ο ιατρός. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τις έννοιες «τύχη», ως σύμπτωση απροόπτων γεγονότων και «αυτόματον», ως εξ οικείας βουλήσεως αυθόρμητες ενέργειες. Ο ίδιος συνδέει την ενυπάρχουσα στη φύση αιτιότητα με τη σκοπιμότητα, ενώ ο Θεόφραστος, παρατηρεί ότι «η γαρ φύσις ουδέν μεν ποιεί μάτην». Το ίδιο και ο Πλίνιος διαβλέπει σκοπό στην φυσικήδημιουργία, ενώ ο Γαληνός αναγνωρίζει την ύπαρξη σκοπιμότητας στα διάφορα όργανα του ανθρωπίνου σώματος. Ο Αρεταίος Καππαδόκης παρατηρεί τη σκοπιμότητα στην ανατομία και φυσιολογία των νεφρών. Τέλος ο Ωριγένης και οι Βυζαντινοί αρχίατροι Ορειβάσιος και Αέτιος Αμιδηνός διαπιστώνουν την παρουσία σκόπιμου σχεδίου στη σύνθεση και λειτουργία του οργανισμού.

Οι περί οικονομίας και προνοίας αντιλήψεις που αναφέρονται από τους ιατροφιλοσόφους συγκλίνουν τελικά στο κοινό συμπέρασμα ότι η υγεία αποτελεί έκφραση ελεύθερης ενέργειας του ανθρώπινου οργανισμού. Κατά τον βυζαντινό ιατροφιλόσοφο Μιχαήλ Ψελλό, παρατηρείται έλλειψη καταδυναστεύσεως και ελεύθερη ισορροπία των στοιχείων και των δυνάμεων στην ιατρική φυσιολογία: «υγείας αίτιον και συνεκτικόν η των δυνάμεων ισονομία... Όταν δε τούτων εν καταδυναστεύση των άλλων, η νόσος γίνεται».
Ο ιατροδιδάσκαλος Διονύσιος Πύρρος δίνει ορισμό της υγείας και της νόσου εν σχέσει προς τη δυνατότητα ελεύθερης ή μη λειτουργίας του οργανισμού: «Λέγεται υγιεία και υγιής ο άνθρωπος, όταν αι αυτού ενεργητικαί δυνάμεις ευρίσκονται εις ισορροπίαν και ενεργούσι τακτικώς εις αυτόν και ελευθέρως. Υγιεία δεν είναι άλλο, ει μη το αίσιον αποτέλεσμα». Αντίθετα, η νόσος είναι εξαναγκασμός και στέρηση της ελευθερίας του οργανισμού, «ασθενής δε λέγεται ο άνθρωπος, όταν μια ή πολλαί των ενεργητικών αυτού δυνάμεων... δεν εκτελώσι τακτικώς και ελευθέρως τας εαυτού τελετάς και ενεργείας».

Κατά συνέπεια και η ιατρική ως διαχειριζόμενη την υγεία είναι ελεύθερη τέχνη. «Ελεύθερης τέχνης ελεύθερα και τα έργα» τονίζει επιγραμματικά ο Ιπποκράτης σε επιστολή του προς την βουλή των Αβδηριτών και το δήμο. Η ελευθερία είναι καταρχήν εσωτερική και αφορά τις αρχές και τις λειτουργικές δομές της. Η ιατρική δεν έχει εσωτερικά στη λειτουργία της υπεροχή ενός και μόνου στοιχείου, το οποίο να την καταδυναστεύει. Η υποδούλωσή της εξάλλου σε εξωτερικούς παράγοντες, δημιουργεί κατά τον Ιπποκράτη, εξάρτηση, εξαχρείωση, απώλεια της ελευθερίας και λειτουργία της υπό εξαναγκασμό. Ο Αριστοτέλης υπογραμμίζει την αξία της ελευθερίας: «αύτη αρετή... το την των ελευθέρων αρχήν επίστασθαι». O Γαληνός φρονεί ότι η αλήθεια ελευθερώνει τον ιατρό: «αληθείας εταίρος ο αληθής ιατρός» συμβουλεύει δε «ελευθερία γνώμη τα πράγματα θεάσασθαι». Ο Γρηγόριος Νύσσης τονίζει «την ελευθερίαν της διανοίας». Στους νεώτερους χρόνους ο Κωνσταντίνος Ζαβιτζιάνος αναφέρει μεταξύ των «ιατρικών αρχών», την «ηθικήν ελευθερίαν», ο ιατροφιλόσοφος Δημήτριος Μπίρδας την ελευθερία της σκεπτικής δυνάμεως, και ο Δημήτριος Μπεκέλλας την εσωτερική ελευθερία της ψυχής.

Ελευθερία σημαίνει ακόμη την απεμπλοκή του ιατρού από τον οικονομικό παράγοντα. Δεν αποτελεί πρώτο μέλημα και κίνητρο του καλού ιατρού η οικονομική αμοιβή (Ααδαμάντιος Κοραής). Η «φιλαργυρίη» θεωρείται μη ανεκτή από τον Ιπποκράτη, μάλιστα δε και «αφόρητος», θα επιθυμούσε δε να θεραπεύσει αυτό το ψυχικό πάθος. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος, ο οποίος καταδικάζει την έμμονη απαίτηση από μέρους των ιατρών χρημάτων από του ασθενείς και μάλιστα, όταν η έκβαση της νόσου δεν είναι καλή. Από τον Πλάτωνα αναγνωρίζεται η δίκαιη αμοιβή, όπως και από τον Ιπποκράτη, ενώ ο Γαληνός σημειώνει ότι πρέπει να γίνει ελεύθερη εκλογή στο δίλημμα, ή προσφορά στην ιατρική, ή πλουτισμός. Ο βυζαντινός Μάξιμος Πλανούδης, ιατρός, μοναχός και θεολόγος αποτυπώνει την άλλη πλευρά του ιατρικού κόσμου όταν υποδουλώνεται σε οικονομικά συμφέροντα.
Η ιατρική όμως είναι απαλλαγμένη και από την υπερηφάνεια και απο την έπαρση και ως εκ τούτου από εγωισμό, κενοδοξία, φιλαυτία και ιδιοτέλεια. Ακόμη, σέβεται το ελεύθερο δικαίωμα του ασθενούς να μη δέχεται αναγκαστική θεραπεία ή πειράματα «δια βίας» (βυζαντινή ιατρική νομοθεσία). Η λόγω του αυτεξουσίου του προσώπου ελευθερία του ασθενούς επιβάλλει την αβίαστη εφαρμογή ιατρικών δεδομένων. Ο Λεονάρδος Βορδόνιος στη Βιέννη τον 19ο αιώνα, συνιστά την ελευθερία του ασθενούς στην εκλογή ιατρού καθώς και το δικαίωμα παραιτήσεως του προσωπικού ιατρού επί διαφωνίας του στο συμβούλιο.

Οι σκέψεις αυτές συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι ένα από τα κύρια και υψηλά γνωρίσματα της υγείας ως φυσιολογίας και λειτουργίας της ζωής είναι η ελευθερία. Οι θεματοφύλακες της υγείας οφείλουν να είναι απελευθερωμένοι από εσωτερικές και εξωτερικές εξαρτήσεις τουλάχιστον στον χρόνο της άσκησης της ιατρικής τέχνης. Παράλληλα με την εκμάθηση της ιατρικής πρέπει να συντελείται η άμβλυνση των ελαττωμάτων και η λείανση των σημείων τριβής με τον συνάνθρωπο και ιδιαιτέρως τον ασθενή. Μόνον τότε η ιατρική αναδεικνύεται σε τέχνη που πορεύεται δίπλα στον άνθρωπο. Η άσκηση της ιατρικής τέχνης και επιστήμης οφείλει να επιτελείται κατά ελευθέρα και ηθική συνείδηση του ιατρού.

Πίσω στις "Απόψεις"